با نگاهی گذرا به تاريخ يهوديت و سيري در باورهای ویژه اين دين، به خوبی در مي يابيم كه اعتقاد به برگزيدگي قوم يهود، ارتباط تنگاتنگي با دیگر آموزه های اين دين دارد و شاید اين سخن به گزاف نباشد كه بدون شناخت درست آموزه برگزيدگي نمي توان به تصویر روشنی از دیگر اعتقادهای يهوديان رسید. از این رو می توان اعتقاد به برگزیده بودن قوم يهود را اصلی ترین و كليدي ترین آموزه دين يهوديت به شمار آورد.
بسیاری از متفکران بر این باورند که مفهوم برگزيدگي قوم بنی اسرائیل، اصلی ترین عامل رشد اندیشه آخرالزمان و اعتقاد به منجي در يهوديت نیز است. عالمان يهود برای دلداری دادن به يهوديان همواره بر اين برگزيدگي تأكيد داشته اند و آینده درخشان را به آنان مژده داده اند.
مفهوم برگزيدگي در کتاب مقدس
چنان كه در كتاب مقدس آمده است، برگزيدگي قوم يهود به معنای رابطه ویژه خداوند با اين قوم است. واژه عبری bhr به معنای برگزیدن است كه به صورت عام بر برگزیده شدن افراد ویژه براي انجام عملی خاص دلالت دارد و البته در جاي جاي كتاب مقدس اين برگزيدگي بیان گر پیمانی است كه رابطه ميان خدا و قوم اسرائیل را نشان مي دهد.
در سفر تثنیه آمده است:« خداوند دل خود را با شما نبست و شما را برنگزيد از اين سبب كه از سایر قوم ها بیش تر بودید، زیرا كه شما از همه قوم ها کم تر بودید. خداوند از اين جهت شما را دوست مي داشت و مي خواست قسم خود را كه برای پدران شما خورده بود، به جا آورد.» (تثنیه، 7: 7 و 8)
این گونه عبارت ها كه حاكي از برگزيدگي ویژه قوم بني اسرائيل است، بسیار در كتاب مقدس دیده مي شود. افزون بر اين، بارها و بارها در كتاب مقدس از بني اسرائيل به قوم من یا
” چنان كه در كتاب مقدس آمده است، برگزيدگي قوم يهود به معنای رابطه ویژه خداوند با اين قوم است. واژه عبری bhr به معنای برگزیدن است كه به صورت عام بر برگزیده شدن افراد ویژه براي انجام عملی خاص دلالت دارد و البته در جاي جاي كتاب مقدس اين برگزيدگي بیان گر پیمانی است كه رابطه ميان خدا و قوم اسرائیل را نشان مي دهد. “
برگزيدگي و پیمان
درباره چگونگی اين برگزيدگي و اين كه خاستگاه و علت اين ارتباط ويژه ميان خدا و بنی اسرائیل چیست، نظرهای گوناگونی ميان متفکران يهودي وجود دارد. از ميان اين نظرها، تفسیر رايجي كه ميان يهوديت وجود دارد و با فقرات متعدد كتاب مقدس تأييد مي شود، تفسیری است كه ریشه اين برگزيدگي را در پیمانی مي داند كه خدا با نوح و ابراهیم و پس از آن با قوم اسرائيل بست. بر اساس آن چه در اسفار پنج گانه تورات آمده است، خداوند با نوح و ابراهيم پیمان بست كه سرزمین مقدس کنعان را به آن ها و وارثان ایشان بدهد و بعدها همين پیمان از طرف خدا با بنی اسرائیل بسته شد. تفسیرهای ديگري نیز از مفهوم برگزيدگي يهود وجود دارد، ولی در اين مجال کوتاه به بیان اين تفسیر رایج و ارتباط آن با مسأله آخرالزمان مي پردازيم.
دیدگاه تورات
بر اساس آن چه در تورات آمده است، خداوند ابتدا با نوح (پيدايش، 9:11) و بعد ابراهيم پیمان بست (همان، 17:9) كه فرزندان او را برتري داده و وارث سرزمين موعود سازد. سپس، اسحاق و يعقوب مشمول اين عهد قرار گرفتند (همان، 17:19) و در پايان، اين پیمان در كوه سينا با تمام جماعت بنى اسرائيل بسته شد و خداوند پس از خروج اين جماعت از مصر، آنان را قوم برگزيده خود قرار داد.
حال پرسش اين است كه آيا پیمان خداوند با بنى اسرائيل يك طرفه بوده كه تنها براي خدا الزام آور باشد و بني اسرائيل نسبت به آن هيچ تعهدي نداشته باشند یا اين كه اين عهد دو طرفه بوده و قوم اسرائيل نيز تعهداتي را بر عهده داشته اند؟
بر اساس آموزه های تورات، پیمان خدا با اين جماعت دو سویه بوده است (تثنيه، 8:19ـ20) يعنى آنان تنها در صورتى كه در برابر فرمان هاى الاهى سر تسليم فرود آورند، برگزيده می شوند. اين در حالى است كه تورات و شواهد تاريخى همه حكايت از آن دارد كه بنى اسرائيل به پیمان خود وفـا نكردند و امتياز برگزيدگـى را از كف دادند. (همان، 9)
گروهي از متفكران يهود با اين استدلال كه میان آن ها و خدا ارتباطي وجود دارد كه با گناه از بين نمى رود، هم چنان خود را قوم برگزيده خدا مى دانند. در حالي كه با تأمل در كتاب مقدسِ عبرى به اين واقعيت مهم پی مى بریم كه برگزيدگى قوم يهود مشروط است و تنها در سايه ايمان به خدا و وفادارى و رعايت عهد و ميثاق به دست مى آيد.
” حال پرسش اين است كه آيا پیمان خداوند با بنى اسرائيل يك طرفه بوده كه تنها براي خدا الزام آور باشد و بني اسرائيل نسبت به آن هيچ تعهدي نداشته باشند یا اين كه اين عهد دو طرفه بوده و قوم اسرائيل نيز تعهداتي را بر عهده داشته اند؟ “
گفتار خداوند در سفر تثنيه، يكي از فقرات تورات است كه اين مشروط بودن آشكارا در آن به چشم مي خورد:« امروز خداوند اقرار كرده است كه تو قوم خاص او هستي، چنان كه به تو وعده داده است، تا تمامي اوامر او را نگاه داري.» (تثنيه، 26: 19)
در سفر تثنيه هم به بني اسرائيل هشدار داده شده كه اگر ديگر خدايان را عبادت كنند و قانون های الاهى را پاس ندارند، لعنت و عذاب خدا، رسوايى و خوارى و سرگردانى در ميان دیگر ملت ها و گرفتارى ها و بيمارى های گوناگون گريبان گير آنان خواهد شد. (تثنيه، 27: 10_26)
در كتاب اول پادشاهان، جا كه سخن خداوند با سلیمان بیان مي شود، به مشروط بودن اشاره شده است: « گفت: اين خانه اي كه تو بنا مي كني، اگر در فرايض من سلوك كرده و احكام مرا به جا آوري، آن گاه سخنان خود را كه با پدرت داود گفته ام با تو استوار خواهم گردانيد.» (اول پادشاهان، 6: 11،13)
مي توان گفت در همه بخش هاي كتاب مقدس عبري، خداوند از خشم و غضب خود بر قوم بنى اسرائيل و ويرانى شهرها و آوارگى مردمانش سخن گفته است. كوتاه سخن آن كه تعهد خدا در قبال قوم بنى اسرائيل مطلق و بدون شرط نيست، بلكه خدا در صورتى به پيمان خود وفا مى كند كه آنان نيز به تعهدات خود عمل كنند و چون آنان پيمان شكنى كردند، عهد و پيمان خدا نيز خود به خود شكسته خواهد شد.
دیدگاه قرآن
در آيات قرآن نيز در مواردي به مسأله پیمان خداوند با يهود و وعده سرزمین مقدس به بني اسرائيل اشاره شده است.
در قرآن كريم اصل برگزيدگي بني اسرائيل به روشنی بيان شده است.
خدا در سوره بقره، آيه 47 می فرماید:
يا بني اسرائيل اذكروا نعمتي التي انعمت عليكم و اني فضلتكم علي العالمين؛ ای فرزندان اسرائیل از نعمت هایم که بر شما ارزانی داشتم و از این که من شما را بر جهانیان برتری دادم، یاد کنید.
چنين به نظر مي آيد كه پیمان خدا با این قوم و برگزیده شدن آنان با آیه های قرآن سازگار است، چرا كه در آيه های بسیاری، قرآن به پيمان خدا با اين قوم اشاره کرده است.
يكي ديگر از اين آیه های كه آشكارا به مسئله زمین موعود اشاره دارد، آيه 21 از سوره مائده است:
يا قوم ادخلوا الارض المقدسه التي كتب
” تعهد خدا در قبال قوم بنى اسرائيل مطلق و بدون شرط نيست، بلكه خدا در صورتى به پيمان خود وفا مى كند كه آنان نيز به تعهدات خود عمل كنند و چون آنان پيمان شكنى كردند، عهد و پيمان خدا نيز خود به خود شكسته خواهد شد. “
مي‌بينيم كه اصل برگزيدگي و وعده دادن سرزمين به بني اسرائيل در قرآن هم آمده است، ولي پرسش اين است كه آيا اين برتري و وعده از ديدگاه قرآن با اعتقاد يهوديان درباره برگزيدگي مطلق اين قوم بر دیگر اقوام يكي است؟
با اندك تأملي در آيه های قرآن در مي‌يابيم كه پاسخ منفي است. اگر معناي اين آيه ها را همان برتري و وعده دادن و مقرر كردن سرزمين براي بني‌اسرائيل بدانيم، هرگز اين برتري، مطلق و اين عهد، يك طرفه نبوده است.
آيه 40، از سوره بقره، مشروط بودن پیمان خدا با بني اسرائيل را به روشنی بيان مي كند:
بني اسرائيل اذكروا نعمتي التي انعمت عليكم و اوفوا بعهدي اوف بعهدكم و اياي فارهبون؛ فرزندان اسرائیل نعمت هایم را که بر شما ارزانی داشته ام، به یاد آرید و به پیمانم وفا کنید تا به پیمان تان وفا کنم و تنها از من بترسید.
درباره سرزمين موعود هم از آيه های قرآن استفاده مي شود که اراده خداوند بر اين بوده كه بني‌اسرائيل در اين سرزمين با آرامش و رفاه زندگي كنند و قومي برتر باشند، ولي اين اراده، مشروط بر اين بود كه آن ها رفتارهای صالح داشته باشند و بندگي شان او را فراموش نكنند.
قال موسي لقومه استعينوا بالصبر و الصلوه ان الارض لله يورثها من يشاء من عباده و العاقبه للمتقين؛ كه اگر چنين نكنند، نه تنها برگزيده نيستند و اين سرزمين مال آن ها نخواهد بود، بلكه دچار خشم الهي شده و اين سرزمين بر آن ها حرام نيز خواهد شد.
از این رو مي بينيم نسل اوليه بني‌اسرائيل كه همراه موسي بودند، به دلیل گناهان خود، چهل سال در بیابان سرگردان شدند و به سرزمين موعود نرسيدند: « فانها محرمه عليهم اربعين سنه يتيهون في الارض؛ و اين نسل بعد بودند كه به همراه يوشع فلسطين را فتح كردند.»
پس اين اراده الهي مطلق نبوده و مشروط بر بندگي بني‌اسرائيل بوده است و چنين نبوده كه اين قوم همواره برگزيده باشند و اين سرزمين تا ابد ملك مطلق يهوديان باشد.
دیدگاه اندیش مندان يهود
برخى انديش مندان يهودى گمان مى كنند عهدى كه بين خدا و قوم
” آيه 40، از سوره بقره، مشروط بودن پیمان خدا با بني اسرائيل را به روشنی بيان مي كند: بني اسرائيل اذكروا نعمتي التي انعمت عليكم و اوفوا بعهدي اوف بعهدكم و اياي فارهبون؛ فرزندان اسرائیل نعمت هایم را که بر شما ارزانی داشته ام، به یاد آرید و به پیمانم وفا کنید تا به پیمان تان وفا کنم و تنها از من بترسید. “
ارتباط برگزيدگي با آخرالزمان
اين اندیشه كه از آن سخن گفتيم، در ميان انديش مندان يهودي مخالفاني دارد، ولی از ديرباز تاكنون يكي از رايج ترين و سنتي ترين تفسيرهای برگزيدگي قوم يهود است. حالا فرض كنيم يك خاخام يهودي چنين برداشتي از برگزيدگي بدون شرط و عهد يك طرفه را براي ما بازگو كند. طبيعي است وقتي ما با چنين انديشه اي رو به رو شويم، فوری پرسشی بزرگ در ذهن مان شکل می گیرد. بايد از صاحبان اين انديشه بپرسيم كه پس آن عهد چه شد؟ آيا خداوند آن پیمان را که شرطی نداشت، فراموش كرده است؟ تاريخ گواه است كه اين قوم برگزيده بارها و بارها مورد آزار و شكنجه قرار گرفته اند، پس آن عهد كجاست؟
طرف داران اين ديدگاه براي پاسخ دادن به اين سؤال راهي را رفتند كه ما را به دغدغه مان، يعني خاستگاه انديشه منجي يا همان مسيح موعود و كيفيت آخرالزمان در دين يهود نزديك مي كند.
انديش مندان يهود در پاسخ به اين سؤال، موضوع مسيح منتظر را باز شناسي كردند. به اعتقاد آنان مسيح منتظر انسانی عادى نيست، بلكه انسانى آسمانى است كه دارای طبيعتی الوهى ـ بشرى است. او پس از روزگار خلق شده و تا ساعت معين در آسمان خواهد ماند. مراجعه به كتاب مقدس هم اين مسئله را براي ما روشن مي كند كه رشد انديشه منجي و پرداختن به موضوع آخرالزمان در دين يهود بعد از افول دولت يهوديان و اسارت بابلیان شكل گرفته است که اين ادعا را تأييد مي كند.
اميدواريم اين نوشته پنجره اي كوچک، براي علاقه مندان به پژوهش درباره انديشه آخر الزمان در اديان ديگر، گشوده باشد. علاقه مندان مي توانند اين بحث را با مطالعه مقاله های زير در اينترنت پي گيري كنند:
منابع:
1. قرآن کریم
2. کتاب مقدس
3. تحقیقی در دین یهود، جلال الدین آشتیانی
4. المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی
5. موسوعه الیهود و الیهودیه و الصهیونیه، عبدالوهاب مسیری
6. مقاله اندیشه قوم برگزیده در یهودیت، رضا گندمی، هفت آسمان ش 26
مرجع : نشریه الکترونیک ساعت صفر
