فلسفه افتتاح سوره‌ها با حروف مقطعه

یکی از مسائل مطرح در حوزه قرآنی فواتح سور یا همان سرآغاز سوره‌های قرآنی می‌باشد که در کتابهای تفسیری و علوم قرآنی به آن پرداخته شده، با نگاهی در سرآغاز سوره‌ها به این نتیجه می‌رسیم که سوره‌ها به ده صورت مختلف شروع گردیده که به طور اجمال به این ترتیب است:
1- ستایش خداوند که شامل اثبات صفات مدح برای خدا و تنزیه ومبرا داشتن خدا از صفات نقص می‌باشد.
2- حروف تهجی (حروف مقطعه، که به بررسی این نوع می‌پردازیم)
3- نداء
4- جمله های خبریه
5- قسم و سوگند
6- شرط
7- صیغه امر
8-استفهام
9- دعا (نفرین)
10- تعلیل
از میان ده نوع یاد شده در اینجا، به بررسی نوع دوم که همان حروف مقطعه می‌پردازیم:

علت نام مگذاری

از مجموع یکصدو چهارده سوره بیست و نه سوره آن با حروفی آغاز می‌شوند که باید جدا جدا و با اسامی عربی خوانده شوند هر چند برخلاف ظاهرشان که به صورت کلمه می‌باشند و چون باید بصورت قطعه قطعه خوانده شوند حروف مقطعه می‌گویند زیرا مقطعه یعنی قطعه قطعه و جدا جدا.
سابقه تحقیق درباره حروف مقطعه قرآنی بسیار طولانی می‌باشد تا جائیکه در طول تاریخ اسلام مطالعه درباره آنها توقف نیافته بلکه تلاش درباره حروف مقطعه قرآنی تا آنجا پیش رفته که بعضی حتی از کامپیوتر نیز برای رسیدن به این هدف استفاده نموده‌اند. چرا که فهم معانی ومفاهیم حروف مقطعه بسیار مشکل می‌باشد تا جائیکه دانشمندان یکی از مباحث متشابهات قرآن را حروف مقطعه ذکر نموده‌اند.

نحوه استعمال حرف مقطعه در قرآن

حروف مقطعه در قرآن به شکلها متعددی استعمال گردید که در برخی موارد فقط یک حرف می‌باشد مانند: حرف صاد در سوره ص و حرف قاف در سوره ق و حرف نون در سوره قلم

در ده مورد متشکل از دو حرف می‌باشد که هفت مورد آن با ( حم ) شروع می‌شود که شامل سوره‌های غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف، و سه مورد دیگرش سوره طه، طس، یس می‌باشد.

سیزده سوره نیز سرآغازشان سه حرفی است که شش سوره‌اش با ( الم ) شروع می‌شود که شامل سوره‌های بقره، آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان و سوره سجده می‌باشد و پنج سوره با ( الر ) شروع می‌شود که شامل سوره‌های یونس، هود، یوسف، ابراهیم، حجر، و دو سوره شعراء و قصص با ( طسم ) افتتاح می شود و دو سوره متشکل از چهار حرف می باشد که سوره اعراف با ( المص ) و سوره رعد با ( المر ) جز این گروه می‌باشند. و سوره مریم با پنج حرف ( کهیعص ) تنها سوره‌ای است که از پنج حرف مقطعه تشکیل یافته است.
دانشمندان مطالبی در مورد اینکه چرا خداوند متعال کلامش را در این سوره‌ها به این صورت شروع نموده بیان کرده‌اند که به طور فهرست وار به بیان آنها می‌پردازیم:

• تحدی قرآن

طبق یک نظریه، حکمت افتتاح بعضی از سوره‌ها با حروف مقطعه این است که این قرآن از همان حروفی که مردم عرب آن را می‌شناسند و با آن گفتگو می‌کنند و می‌نویسند، تشکیل یافته است منتهی این حروف در برخی موارد به صورت جدا جدا و در برخی مورد به صورت کلمه و جمله استفاده شده است تا دلیل ناتوانی و عاجز بودن عرب از آوردن مثل آن باشد، چرا که قرآن از همان حروفی است که در گفتگوها و سخنرانیها از آن استفاده می‌کنند و وقتی که نمی‌توانند با قرآن تحدی کنند به این حقیقت می‌رسند که قرآن از طرف خداوند می‌باشد و تکرار این گونه حروف در ابتدای بعضی از سوره‌ها به منظور تاکید و تایید همین نکته می‌باشد چون عرب وقتی می‌خواهد مطلبی را درست به طرف مقابل بفهماند آن را تکرار می‌نماید.

• حروف مقطعه اسراری هستند که جز خداوند آنها را کسی نمی‌داند.

طبق این نظریه هر کتابی را سری هست و سر قرآن کریم همان سرآغاز سوره‌هاست فلذا معتقدند این حروف از است که جز خدا کسی عالم به تاویل و توضیح آن نیست.

• آینده نگری

طبق این نظریه این حروف رمزی است به مدت بقاء امت مسلمان به عنوان مثال مقاتل بن سلیمان گفته که ما این حروف را منهای حرفهای تکراری حساب کردیم جمع آنها هفتصد و چهل و چهار شد که رقم بقیه مدت عمر این امت می‌باشد. البته ابن حجر عسقلانی اینگونه محاسبه را باطل و غیر قابل اعتماد معرفی می‌کند.

• نام سوره‌ها می‌باشد

طبری و ابن کثیر این حروف را نامهای قرآن یا نامهای برخی سوره‌ها بیان کرده‌اند.

• رمز و اشاره‌ای به اسماء صفات خداوندی است

طبق این نظریه، در مورد ( الم ) می‌گویند که الف اشاره به اَنَا، لام اشاره به الله و میم اشاره به اعلم است که به جای انا الله اعلم آمده.
یا گویند ( المص )اشاره به انا الله اعلم و اُفصّل می‌باشد.
و معتقدند که ( کهیعص ) کاف به جای کافٍ و هاءِ به جای هادٍ و یاءِ به جای حکیم و عین به جای عظیم و ص به جای صادق می‌باشد.

• رمز اسماءِ اعظم الهی

می‌گویند اگر بدرستی بتوانیم این حروف مقطعه را به هم پیوند دهیم اسم اعظم الهی استخراج می‌شود مثلا می‌گویند با ترکیب "الر" و "حم" و "ن" به اسم اعظم الرحمن دست می‌یابیم البته سعیدبن جبیر نیز معتقد است که ما قادر بر پیوند حروفی که اسم اعظم الهی از آن استخراج شود نمی‌باشیم.

• سوگندهای خدا به نامهای خود

زیرا طرفداران این نظریه معتقدند که هر یک از سرآغاز سوره‌ها، اسامی خداوند می‌باشد مانند اخفش که می‌گوید حکمت سوگند خداوند به حروف مقطعه، این است که حروف مزکور دارای شرافت است.

• عده دیگری نیز معتقدند این حروف مانند الم و حم نشانه سرانجام و پایان سوره‌های قبلی آنها می‌باشد.

• جلب توجه کفار:

چون مشرکین با هم قرار گذاشته بودند نه تنها به قرآن گوش نکنند بلکه به هنگام تلاوت قرآن، سرو صدا می‌کردند یا کف می‌زند و سوت می‌کشیدند تا آیات قرآنی را کسی نشنود بر این اساس خداوند این حروف را در ابتدای بعضی از سوره‌ها قرار داد تا مشرکین با سخنان غریب و نامانوس که مواجه می‌شوند برای فهمیدن مفاهیم آن به قرآن گوش دهند و به دنبال آن شوق استماع آیات در آن‌ها زنده شود.

و آخر اینکه شخصی به نام رشاد خلیفه با استفاده از کامپیوتر به این نتیجه رسیده که حروف مقطعه استفاده شده در یک سوره‌ای بیش از سایر حروف الباء در همان سوره به کار رفته مثلا سوره‌ای که با الم شروع شده در آن سوره به ترتیب الف بیشتر از لام، لام بیشتر از میم و میم بیشتر از سایر حروف الفبا در آن سوره استفاده شده است.