راهِ فكر و استنباطِ ما در اثباتِ عالَمِ غيب آنست كه مىبينيم همه چيز را (اَفرادِ عالم جسم را) كه محدود و معيّناند اگر چه خيلى بزرگ يا پر عمر باشند باز معيّناند از حيثِ زمان كه وقتى بوده آنها نبودهاند و وقتى هم مىآيد كه نخواهند بود و جائى هست كه آنها نيستند و غيرِ آنها هست و همه از هم متمايزند اگر چه در مادّه واحده شريك باشند باز نسبت به صورتهاىِ نوعيّه غيرِ همديگرند و هر غيرى محدود به هم است يعنى اين در مرتبه وجودِ او وجود ندارد و او در مرتبه وجودِ اين وجود ندارد .
پس هر چيزى مانند يك جزيره كوچكى است ميان درياىِ محيطِ بزرگى كه اين دريا عدم است كه آن را احاطه كرده .
پس مىگوييم كه هر معيّنى معيّن كننده لازم دارد زيرا تحديد و تعيين فعل است و فعل بى فاعل نمىشود و نتوان گفت كه خودش خود را معيّن نموده زيرا معيّن موردِ فعل است (مفعولٌبه يا مفعولٌ فيه) و نمىشود كه يك چيز هم فاعل باشد و هم مفعول زيرا عنوانِ فاعليّت غير و ضدِّ عنوانِ مفعوليّت است و نمىشود كه يك چيز بسيط داراىِ دو عنوانِ ضدّ باشد مگر آنكه مركّبى باشد ذو اجزاء و يك جزئش داراىِ آن عنوان و جزءِ ديگرش داراىِ عنوانِ ديگر باشد پس سخن را نقل مىكنيم به هر يك از آن جزءها كه فى نفسه محدودند و داراىِ دو عنوان نيستند ،پس بايد معيّن كننده و حدّ قرار دهنده غيرِ خودِ آن چيز باشد ،پس نسبت به هيئتِ عالمِ اجسام بايد يك غيرى فرض شود كه مؤثّرِ در آن باشد .
و آن غير بايد از جنسِ عالَمِ اجسام نباشد والا اين سخن در همان هم خواهد آمد ، پس آن غير بايد خودش محدود نباشد تا بتواند چيزی را محدود كند ،اكنون نامِ آن غيرِ محدود را عالَمِ غيب مىنهيم و اگر عالَمِ غيب هم طورى بود كه محدود بود بايد بالاتر رفت تا برسد به غيرِ محدود و به ايستد .
پس غير محدود تكيهگاه و مركزِ ثقلِ هر محدود خواهد بود و بر پا كننده آن (موجد) و نگه دارنده آن (مبقى) و ترتيبِ آثار كننده بر آن (فاعلِ در مرتبه وجود آن.(
كلمه «931»
اوصافِ عالَمِ غيب را كه جوابِ هلِ مركّبه است به قرينه غير بودنش از روىِ صفاتِ عالَمِ جسم حدس مىزنيم يعنى هر چه در عالَمِ جسم ببينيم كه جسميّت مقتضىِ آن شده آن را از عالَمِ غيب سلب مىكنيم و مىگوييم غيب منزّه است از اين و آن صفاتى كه نفسِ وجود مقتضىِ آنها است و در عالَمِ جسم نمايانند آنها را به وجهِ اكمل و اَسْبَق براىِ عالَمِ غيب ثابت كنيم و هر گونه آثارِ غيبيّه ممكنةُالظّهورِ در عالَمِ جسم را منتظر باشيم كه بعدها در اجسام ظاهر شود .تعجّب نكنيم گر چه جسم را بنفسه عاجز از آن آثار ندانيم امّا چون خودِ جسم يكى از آثارِ عالَمِ غيب است آثارِ صادره از جسم در واقع صادرِ از عالم غيب است كه بر همه چيز قادر است و قدرتش حدّ ندارد پس جاىِ تعجّب نيست بلكه تبدّلِ جسم را به روح كه به كلّى روحِ محض شود هم عجب ندانيم .فاعلِ غيبى با آلاتِ جسميّه هر چه كند عجب نيست .
نویسنده: عباس كيوان قزويني
مرجع: كتاب هزار و يك كلمه
