تحلیل برخی از باورهای کردی

سلام باور های قدیمی یک قوم مانند یک شناسنامه برای آن قوم می ماند. قوم کرد با پیشینه ای چند هزار ساله از قدیمی ترین اقوام ایران زمین بوده که متاسفانه بنا به دلایلی که بعد به آنها خواهیم پرداخت آرام آرام رو به فراموشی نهاده است . اینک به تحلیل برخی باور های این قوم کهن از زبان سایت بلوط می پردازیم.
امید است مورد توجه محققین گرامی قرار گرفته و توانسته باشم گامی هر چند کوچک در راستای خدمت به قوم فراموش شده ام برداشته باشم. با تشکر برادر کوچکتان شعیب صفری.


بررسی باورها آغاز گاه پیدایی فرهنگ است . با تحول باورها به عنوان بنیادی ترین جهانبینی انسان ، فرهنگ سویه های گوناگونی به خود می گیرد . شناخت فرهنگ هر ملتی بی شناخت تحولاتی که در باورهای آن قوم بوجود آمده امکان پذیر نیست .
بنا براین شناخت تحولات و تطوراتی که در باورها، خرافات و موهومات یک قوم تا کنون در رخساره های گوناگون نمود پیدا کرده ، ما را در شناخت بسیاری از تحولات اجتماعی ، اعتقادی ، سیاسی و فکری ایران زمین یاری خواهد نمود . عقاید و باور داشتهای هر قومی با توجه به شیوه ی زندگی در عمق فکر و ذهن آن قوم ریشه دارد و هنگامی با دید باز و تفکری ژرف به مفهوم این اعتقادات توجه داشته باشیم، در خواهیم یافت که در هر کدام از آن باورهای ویژه ، دستوری، بهداشتی ، اخلاقی و انسانی بسیار مفید نهفته است که رعایت کردن آنها نه تنها مفید و لازمه ی زندگی می باشد بلکه در نهایت در راستای رهنمود دادن به مردمی خواهد بود که به این باورها معتقدند حتی در افراطی ترین این دستورات راز و رمزی پنهان است که به علت فراموشی فلسفه ی وجودی آن آداب، معمولا آنها را خرافات می نامند. آنچه در اجتماعات کنونی به عنوان خرافات و موهومات به چشم می خورد جلوه هایی از اندیشه ها و گروش های نیاکان ارجمند ماست که ریشه یابی و تحلیل این باورها که در زمانهای دراز ،دگرگونی ها به خود گرفته ، در اثر پیشرفت روز افزون بشر به دست فراموشی سپرده شده است .
خیلی از این باورها نشان دهنده ی عدم شناخت بشر اولیه از محیط و طبیعت اطرافش بوده است که امروزه به سبب بالا رفتن علم و آگاهی اش به صورت پندار و خرافه در آمده، ولی به عنوان گنجینه های مسیر تکاملی و پیشرفت اندیشه ی بشری، بایستی به ثبت رسانده شود .
پاره ای از این باورها مثل دخیل بستن و درمان خواهی از درختان دارای ریشه ای مردم شناسی هستند . سوگند به «خورشید نازنده » که در زبان کردی « وه خوه ر نازار » بیان می شود اشاره به آیین مهرپرستی است . در این جستار به ریشه یابی و تحلیل چند باور کردی می پردازیم .
1- درخت
آب و درخت از دیر باز در ایران مقدس و دارای ارج بوده است . در نقش های مختلف تاریخی ایران نقش درخت زندگی یکی از مظاهر مذهبی بود که از دوران های پیش از تاریخ تا پس از دوران ساسانیان همواره زینت گر اشیای نقش دار بوده است .گیاه و سبزه و درخت از دیرباز در میان کٌردان، حالتی تقدس آمیز داشته است . وجود نظر گاهها و درختان نظر کرده در روستاها و مناطق عشایری غرب کشور نشان دهنده ی اعتقاداتی است که از صمیم قلب برخاسته و به آن پایبند می باشند . چنانکه آرزو و مراد خود را با درختی که آن را « نظر کرده » می خوانند در میان می گذارند و سپس پارچه ی سبزی را بر شاخه ی آن بسته و در انتظار بر آورده شدن حاجت خود می نشینند . البته در بیشتر تمدنها در باره ی درخت اعتقاداتی مذهبی رواج دارد و مردم عبادتشان می کنند .
به اعتقاد یونانیان دریادها(daryade) یعنی رب النوعی nimpne که در جنگل ها می زید و موکل درختان و نگهبان بیشه زاران است ) در درخت سکنی دارد و « مقدر چنین بوده که اقامت گاه ثابت این الهه گاه ظریفزیر پوست درختان جنگلی باشد » در قرون وسطی باور داشتند که درخت منزل پریان است و از این رو در نزدیکی هر روستا « درخت پراین » یافت می شود که آن را با تاج گل می آراستند و دختران جوانسال روستا دورش به رقص و پایکوبی می پرداختند . « تایو» (taive ) درختی است که در نزد عشایر غرب کشور بویژه کلهر مقدس است و اعتقاد دارند که عصای دست چوپان اگر از جنس این درخت باشد مبارک است و باعث خیر و برکت می شود از چوب این درخت به اشکال کوچک و نقش و نگاری بر آن درست می کنند و به گردن احشام می اندازند .
2- مهره
استفاده از مهره ی آبی در بین عشایر و روستائیان غرب کشور برای دفع چشم زخم رایج است آنها حتی به لباس بچه ها و پیشانی گاو و گوسفند و بز می آویزند . در کتاب « رمزهای زنده جان » یاقوت کبود نماد پهناوری آسمان نیلگون است . در یونان باستان یاقوت کبود شفای درد چشم است و در مشرق زمین قدر و قیمت یافته زیرا می پندارند که طلسمی است ضد « چشم زخم » یاقوت کبود گوهر زحل است و بدین جهت از اثرات سوء آن سیاره که عبارت اند از : باد مفاصل ( رماتیسم ) و عرق النساء و صرع و غیره جلوگیری می کند .
تابش و درخش نیلگون این گوهر صلح و آرامش می اورد و خشم و کینه را فرو می نشاند . در قرون وسطی یاقوت کبود نگین انگشتری اسقفان بود که آن را در دست راست خود می کردند . یاقوت کبود که گوهر عدل الهی است نماد وفاداری و مناسبات و صلح خواهی است .
داشتن مهره ی خاص از زمانهای بسیار قدیم در ایران باستان معمول بوده و فردوسی در شاهنامه اشاراتی در این باره دارد . از جمله در داستان « کشته شدن سهراب به دست رستم » چنین می گوید :
« کنون بند بگشای از جوشنم
برهنه ببین این تن روشنم
چو برخاست آواز کوس از درم
بیامد پر از خون دو مادرم
همی جانش از رفتن من بخست
یکی مهره بر بازوی من ببست
مرا گفت کاین از پدر یادگار
بدار و ببین تا کی آید بکار »
شاهنامه 2/504فردوسی در جای دیگر « در باز آمدن بیژن با گستهم » چنینی می گوید :
بفرمود پس شاه آزرم جوی
که آرند گستهم را نزد اوی
دریغ آمد او را سپهبد به مرگ
که سندان کین بود سرش زیر ترگ
ز همشنگ و طهمورث و جم شید
یکی مهره بد خستگان را امید
رسیده به میراث نزدیک شاه
به بازوش بودی همه سال و ماه
ابر بازوی گستهم بر ببست
بمالید بر خسگی هاش دست
شاهنامه 5/1270
مهره ی گهواره :
در قدیم مهره ی کبود یا نظر قربانی را برای دفع چشم زخمک بر بالای گهواره آویخته اند چنانکه صائب تبریزی در بیتی می گوید :
نونیاز عشق چون فرهاد و مجنون نیستم
بود از سنگ ملامت مهره ی گهواره ام
مهره ی گیس بند :
مهره ای باشد که به گیسوی اطفال بندند برای محافظت از چشم بد :
به دکان او مهره ی کیس بند
فرو ریخته بهر دفع گزند
میرزا طاهر وحید به نقل از لغت نامه ی دهخدا
3- دایره کشیدن
در بسیاری از مناطق کرد نشین این حوالی ( کرمانشاه ، ایلام ) اطراف بستر زائو را خطی دایره ای می کشند این خط حضرت داوود است . به خاطر آنکه زائو از شر بلایا و نظر بد به دور باشد و هنوز به زبان آوردن «کرٌ داوت » در زبان عموم کردی کرمانشاهی رایج است . جمله « کرداوت وه ده ورد بوود » یعنی خط حضرت داوود به دورت باشد . هنگامی که کسی قصد سفر داشته باشد یا هنگامی که کسی در مورد بیماری لاعلاجی سخن می گوید ، این جمله را تکرار می کنند و اعتقاد دارند که با تکرار این جمله خود و مخاطب سخنش را از آن بیماری محفوظ خواهند بود . اسطوره شناس معروف «میرچا الیاده » می گوید : « دایره ساختن و دایره زدن ایمنی بخش است و مانع از هجوم ارواح خبیثه می شود » .
نمونه هایی از فضای قدسی دایره را می توانیم در هنگام برداشت محصول در بین کشاورزان غرب کشور مشاهده کنیم ، آنها وقتی گندم و جو کوبیده شده را بوسیله ی باد پاک می کنند ، محصول پاک شده را به صورت فله ای به حالت دایره در می اورند که در اصطلاح محلی به آن « ماسیه » می کویند . سپس دور ماسیه را خط می کشند و قبل از اینکه محصول پاک شده را در گونی بریزند ، نوعی نان به نام « گرده» از شیر ، آرد و زرد چوبه تهیه می کنند و با اطرافیان می خورند . و بر این باورند که با این کار برکت محصول افزایش می یابد
1- دایره و رقص مدور (cupi)
چوپی نوعی رقص کردی است که به صورت کردی همرا با ساز و دهل برگزار می شود . رهبری رقص را « سرچوپی کش » دارد که در یک دست دستمال و در دست دیگرش به دست دیگر رقصندگان وصل است و با حالتی دوران می چرخند . « ماری شیمیل» در کتاب « شکوه شمس » در مورد مولانا شاعر بزرگ صوفی و پیشوای درویشان چرخ زن چنین می گوید :
با نه پدر در هر فلک یک چند دوران کرده ام
با اختران در برج ها من سالها گردیده ام
رقص دورانی یا چرخشی این مسلمانان دیندار از رمز گرایی کیهان سود برده و تقلیدی است از گردش دوازده سیاره پیرامون خورشید ، آنان بر محور خویش می چرخند به صور فلکی یا صور کواکب . و در عین حال همه ی گروه دور درویشی که در مرکز می رقصند و نمودگار خورشید است ، می چرخند .
2- دایره و اشیاء زینتی
اشیاء زینتی دایره مانند از قبیل : دستاورنجن ، کمربند ، حلقه ، توق و گردنبند در تمام تمدنها علاوه بر آنکه باعث زیب و زینت آدمی از دوران ماقبل تاریخ بوده اند ، به عنوان طلسمی که خواص جادویی داشته مورد استفاده واقع شده اند . حتی در هنگام مرگ با همین اشیاء مردگان را دفن کرده اند .
3 – دایره و معماری :
کنگره های برج و بارو و ارگ حصار و خندق که به صورت دایره وار می باشند ، با برگزاری آیینهایی هزیمت دیوان و اهریمنان و دفع بیماری های واگیر ساخته شده انمد . هر چند کنش اساسی آنها حفاظت است زیرا ذهنیت جادویی مردم تمدنهای پیشین دایره را عامل حفاظت و نگهداری دانسته اند . به همین خاطر بسیاری از شهرها بر طبق الگویی دایره ای بنیان شده اند مثلا شهر رم که دو قطر آم را به چهار بخش تقسیم می کنند و به چهار دروازه منتهی می شود و طرح شهر بغداد نیز که در سال 145 هجری ساخته شده ، مدور است . برای آنکه نماد جهان باشد .
استاد دکتر شفیعی کدکنی در کتاب گزیده ی غزلیات شمس در باره ی بغداد از نظر مولانا چنین می گوید : بغداد از نظر مولانا رمز مرکزیت و شهر بزرگ ( ام البلاد ) جامعه ی اسلامی است و مولانا هر جا بخواهد از شهری که دارای دیدنی ها و خوشی های بسیار است سخن بگوید بغداد را مثل می زند .
۴- تقدس آب چشمه :
در ایران بخصوص در مناطق کرد نشین چشمه ها مقدس هستند و گاه برخی از چشمه ها ازاحترام ویژه ای برخورداند . قصه های عامیانه ی بسیاری در باره ِ چشمه سارها و پریان نیکوکار این چشمه ها هنوز بر سر زبان هاست که نشانی کهن از ایزد بانوی ایران زمین « آناهیتا » دارند .
از این رو اگر امروزه شمار زیادی از بنا ها و پله در ایران که بسیاری از آنها بازمانده های بناهخای کهن هستند و به نامهای قلعه ی دختر ، برج دختر و پل دختر می باشند .
اثر از نام این ایزدبانوی آبها و چشمه سارها دارد و. باید آن را نشانه ی جایگاه والای این ایزد بانوی اساطیری در باورهای نردم این مرز وبوم دانست حتی دایره نفوذ این ایزد بانو را در ادبیات بویژه در شعر فارسی می توانیم ببینیم . در شعر فارسی بارها از ناهید ( زهره) به عنوان نمادی برای موسیقی نام برده می شود . به عنوان نمونه حافظ چنین می گوید :
زهره سازی خوش نمی سازد مگر عودش بسوخت
کس ندارد ذوق مستی میگساران را چه شد
آداب کهن طلب باران که در بعضی از روستا ها بر جای است و سفره ی دختر شاه پریان که هنوز مرسوم است نشانه ای از فدیه ای است که به آناهیتا اهدا می شده است .
5 – سوگند به خورشید نازنده ( وه ئی خوه ر نازاره )
یکی از سوگند های رایج در میان مردم این ناحیه برای اثبات صداقت و راستی در گفتار خود به خورشید نازنده است . ( وه ئی خوه ر نازاره قه سه م ) که رگه هایی از آیین « مهری » را در این سوگند می توانیم ببینیم . « مهر» به عنوان فرشته و ایزد راستی و پیروزی از زمانهای بسیار کهن مورد ستایش و احترام اقوام آریایی بوده است ، در اسناد مکتوب ایران باستان ، اشارات متعددی مبنی بر نیایش مهر وجود دارد .
شاهان هخامنشی از جمله : اردشیر دوم و اردشیر سوم در کتیبه ی خود « مهر» را ستوده اند و در اوستا نیز در قسمتی از « یشتها » ( مهریشت ) به نام اوست . در دوره ی ساسانیان نیز
این ایزد که ناظر بر « عهد و پیمان» است و « نظم و راستی » را می پاید . اهمیت ویژه و جایگاه خاصی در اعتقادات و باورهای ایرانیان داشته است بطوریکه در نقش برجسته ای در
تاقبستان که مراسم تاجگذاری اردشید دوم ( 383-379م) از دست اهورا را نشان می دهد ، مهر را می بینیم که ناظر بر این صحنه است . در این نقش ، مهر در حالیکه تاجی از اشعه ی خورشید بر سر و شاخهای « برسم » در دست دارد ، دیده می شود . در زبان فارسی امروزی از واژه ی مهر مفاهیم و معانی مختلفی از جمله :
خورشید ، عهد و پیمان و نیز دلبستگی و محبت مستفاد می شود .نام هفتمین ماه شمسی هم مهر است و از آنجا که در ایران باستان هر یک از روزهای ماه به نام ایزدی خوانده می شود ، شانزدهمین روز هر ماه به نام ایزد « مهر » بود و از این رو روز مهر از ماه مهر ، «مهرگان » خوانده می شد ، جشن مهرگان برپا می کردند . ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه در این خصوص چنین می گوید :
« گویند مهر که اسم خورشید است ، در چنین روزی ظاهر شد و به همین مناسبت این روز را بدو منسوب کرده اند . پادشاهان در این جشن تاجی که به شکل خورشید و در آن دایره چرخ مانند نسب بود به سر می گذاشتند » .

پی نوشت :
1- باقری ، دکتر مهری ، دین های ایرانی پیش از اسلام ، دانشگاه تبریز ، 1376
2- بیرونی ، ابوریحان، آثار الباقیه ....، ترجمه ِ دکتر اکبر داناسرشت ، تهران ، 1363
3- پرنیان ، موسی، فرهنگ عامه ی کرد کرمانشاه ، چشمه ی هنر ودانش کرمانشاه ، 1379
4- پیربایار، ژان، رمز پردازی در آتش ، ترجمه جلال ستاری ، نشر مرکز ، تهران ، 1376
5- دوبوکور ، مونیک، رمزهای زنده ی جان ، ترجمه ِ جلال ستاری ، نشر مرکز تهران ، 1373
6- دهخدا، عل اکبر ، لغت نامه
7- شفیعی کدکنی ، دکتر محمد رضا ، گزیده ی غلیات شمس ، شرکت کتابهای جیبی ، تهران ، 1376
8- شمس ، صادق ، نگاهی به فرهنگ مردم کرمانشاه ، فکر نو ، تهران ، 1377
9- گویری ، سوزان ، آناهیتا در اسطوره های ایرانی ، جمال الحق ، تهران ، 1372
10- ماری شیمیل ، ان، شکوه شمس ، ترجمه ی حسن لاهوتی ، شرکت انتشارات علمی فرهنگی ، تهران ،1367
ماخذ:سایت بلوط