؛شخصیت پردازی در خدمت روایت
"منطق الطیر" یا "مجمع مرغان" از جمله پر ارزش ترین و شناخته شده ترین آثار فرید الدین عطار نیشابوری است كه به لحاظ دارا بودن ارزشهای ادبی، فلسفی و هنری بسیار مورد توجه محققان و پژوهشگران بوده است.
"منطق الطیر" یا "مجمع مرغان" از جمله پر ارزش ترین و شناخته شده ترین آثار فرید الدین عطار نیشابوری است كه به لحاظ دارا بودن ارزشهای ادبی، فلسفی و هنری بسیار مورد توجه محققان و پژوهشگران بوده است.
آوازه این رساله با ارزش تا آن جا پیش رفته كه علاوه بر پژوهشهای فراوان و ترجمه به زبانهای مختلف "پیتر بروك"، كارگردان مشهور تئاتر، نیز آن را به نمایشنامه تبدیل كرده و با نام "مجمع مرغان" به روی صحنه برده است.
"منطق الطیر" عطار داستان گرد هم آمدن پرندگان برای یافتن پادشاه است. مرغان به قصد یافتن سیمرغ سفری را به سمت درگاه او آغاز می كنند و پس از گذر از هفت مرحله (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر و فنا) به شناختی كلی از جهان، هستی و خودشان می رسند.
چون نگه كردند این سی مرغ زود
بی شك این سی مرغ آن سیمرغ بود
... خویش را دیدند سیمرغ تمام
بود خود سیمرغ سی مرغ تمام
اما حسن كار عطار در وصف این داستان به لحاظ ارزشهای معنا شناختی و زیبا شناختی نیز به هر دو جنبه ساختاری و محتوایی اثر برمی گردد و ناشی از انطباق دقیق فرم بر محتوای آن است.
داستان كلی منطق الطیر كه داستان سفر مرغان به دیار سیمرغ است، داستانی كاملاً منسجم و قوی است كه برای تبدیل شدن به نمایش و قرار گرفتن بر قالب و ساختار نمایشی همه قوانین و قواعد كلاسیك نمایش ارسطویی را از آغاز، میانه، پایان و رعایت وحدتهای سه گانه و همچنین قواعدی چون تعلیق و گره افكنی و گره گشایی و... در خود دارد و شاید این مهمترین ویژگی ای باشد كه سبب شده كارگردانانی در خارج و داخل كشور این متن قوی و محكم را برای ساختار بیرونی داستان و وجه نمایشی كارشان انتخاب كنند. به علاوه این كه عطار در این اثر داستان اصلی سفر مرغان، خرده روایتها، یا داستانهای فرعی ای را هم به زیبایی آورده كه هم به صورت مستقل دارای ارزش ادبی و هنری هستند و هم در همنشینی با روایت اصلی داستان كاركردی ادبی هنری و زیبا شناسانه پیدا می كنند و برخی از آنها نیز تا به حال دستمایه كارهای نمایشی قرار گرفته اند. به عنوان نمونه می توان به "آه یعقوب در فراق یوسف" در ادامه بخش "عذر آوردن صعوه" یا "شیخ صنعان" در ادامه "چاره جویی مرغان از هدهد" اشاره كرد.داستان طولانی شیخ صنعان كه در قالب خرده روایتهای همراه با روایت اصلی در "منطق الطیر" آمده است به تفصیل و در ساختاری كامل و منسجم جنگ و تقابل نفس را با دل در چارچوب داستانی زیبا ارایه می دهد كه تا به حال در كارهای زیادی از تئاتر دستمایه كار قرار گرفته است.
عطار این داستان فرعی را همچون یك راوی و به سادگی آغاز می كند:
شیخ صنعان پیر عهد خویش بود
در كمال از هر چه گویم بیش بود
شیخ بود او در حرم پنجاه سال
با مرید چارصد صاحب كمال...
عطار برای روایت داستانش حتی آن جا كه لازم است دست به پرداخت شخصیت هم می زند و حتی این شخصیت را به دقت براساس هدف داستان به سرانجام می رساند و در زمینه تحول و دگرگونی نیز به طور كامل به آن می پردازد.
اما "منطق الطیر" علاوه بر ظاهر داستانی و ساختار روایی بیشتر ارزشهایش را به محتوای عمیق حكمی و عرفانی اش مدیون است و زیبایی كار عطار در پرداخت آن نیز انطباق زیبا شناختی ساختار ساده و روان اثر با همین محتوای عمیق برمی گردد كه با ابزار نماد و تمثیل صورت گرفته است.
عطار با چنان مهارت و ظرافتی نمادها را به خدمت می گیرد و در روایتش مورد استفاده قرار می دهد كه این نمادها در قالب داستانی، ارزشی مستقل پیدا می كنند و در لایه های زیرین و بخش مربوط به معنای آن نیز اهمیتی چند برابر می یابند.جانشینی پرندگان به جای اشخاص و تیپها و جایگزین كردن سفری نمادین به عنوان طی مراحل عرفان و رسیدن به شناخت در این رساله آن چنان با مهارت و به زیبایی صورت گرفته كه در پایان مخاطب و خواننده اش را از رسیدن به مرحله پایانی و نتیجه و نهایت آن شگفت زده و سرشار می سازد.
در واقع دو بخش صورت و معنا هستند كه براساس آنچه در هستی وجود دارد مورد استفاده و كاربرد عطار قرار گرفته اند و این معناپردازی هم اصل بدیهی حكمت، عرفان و حكمت معنوی است كه مورد استفاده شاعر قرار گرفته است. عطار در "منطق الطیر" صورت را برای ذكر معنا مورد استفاده قرار می دهد و اگر چه در ظاهر امر از آن استفاده می كند، اما در مجموع اصالت را به معنا می دهد:
لفظ را ماننده این جسم دان
معنی اش را در درون مانند جان
روح یك اثر هنری در واقع معنایی است كه در آن بیان شده است، نه شكل و ظاهر آن و به میزانی كه در آن گنجانده شده و این كه آن معنا درست بیان شده است، بستگی دارد. "منطق الطیر" عطار از آن دسته آثاری است كه هم شكل و هم معنا را به زیبایی با هم منطبق كرده و در اختیار دارد.
مهدی نصیری
