معاد و حشر همه موجودات از نظر ملاصدرا

حال باید دید آیا حشر و معاد برای خصوص انسان است ، یا برای موجودات دیگر هم هست ؟ در آیات قرآن کریم وارد است : «إِلَی اللَهِ الْمَصِیرُ؛ و بازگشت (نهایی) به سوی خداوند است» (آیه 28 سوره آل عمران)، «أَلاَ´ إِلَی اللَهِ تَصِیرُ الاْمُورُ؛ آکاه باش که کارها به خدا باز می گردد» (آیه 53 سوره شوری)، «إِلَی اللَهِ تُرْجَعُ الاْمُورُ؛ همه کارها به خدا بازگردانده می شود» (بقره/ 210، آل عمران/ 109، انفال/ 44، الحج/76، فاطر/ 4، حدید/5).

صدر المتألهین راجع به معاد و حشر همه موجودات در «أسفار» چنین گوید:
کسی که در این اصول و قوانین ده گانه ای که ما بنیان آنها را استوار و ارکان آنها را مشید و محکم نمودیم و با براهین ساطعه و ادلة قاطعه و روشن ، چه در سائر کتابها و رسائل خود، و چه در این کتاب بخصوص به اثبات رساندیم تأمل کافی و تدبر وافی بنماید، به شرط سلامت فطرتش از آفتِ اعوجاج و انحراف ، و مرض حسد و عناد، و اعتیاد به عصبیت و افتخار و استکبار، برای او شک و تردیدی در مسأله معاد و حشر نفوس و اجساد باقی نمی ماند؛ و بطور یقین میداند و حکم میکند به اینکه این بدن بعینه در روز قیامت محشور میشود به صورت جسد؛ و برای او منکشف میشود که «مُعاد» در روز بازپسین ، مجموع نفس و بدن بعینهما و شخصهما خواهند بود؛ و آنچه در قیامت مبعوث میگردد خود این بدن است ، نه بدن دیگری که با او مباین بوده باشد، خواه آن بدنْ عنصری باشد همچنانکه جمعی از اسلامیون به آن معتقدند، یا مثالی باشد چنانکه إشراقیون به آن معتقدند.

و آنچه گفتیم همان اعتقاد صحیح و مطابق با شریعت و ملت ، و موافق با برهان و حکمت است . پس کسی که به گفتار ما ایمان آورد و آن را تصدیق کند، به روز جزاء ایمان آورده است و از مؤمنان حقیقی گردیده است . و قصور و کوتاهی از آن ، خذلان و قصور از درجه عرفان و قول به این است که اکثر قوا و طبایع از بلوغ و رسیدن به غایاتشان و از وصول به کمالاتشان و به نتائج شوق ها و حرکت هایشان به حال تعطیل درآمده اند. و لازمه اش این است که آنچه را که خداوند در غرائز طبیعت های کونیه و سرشت ها و جبلی های عالم خارج قرار داده است از طلب کمال و توجه به مافوق خودشان ، همه هَباء و بی نتیجه و عبث و هدر و باطل باشد.
چون برای هر یک از قوای نفسانیه و غیر نفسانیه ، کمال مخصوص به خود آنهاست و لذت و رنج ، و ملایمت و منافرت متناسب و لائق به خود آنهاست ؛ و بحسب آنچه را که کسب می کنند یا بجا می آورند، البته در طبیعت جزاء و وفاء دارند؛ همانطور که این مطلب را حکماء اثبات و تقریر کرده اند که : برای جمیع مبادی و قوا، خواه عالی باشد یا پائین ، غایات طبیعیه موجود است .

«فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَ ' تِ أَیْنَ مَا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَهُ جَمِیعًا؛ در رسیدن و وصول به خیرات ، از یکدیگر پیشی بگیرید و مسابقه کنید! هر جا که باشید خداوند همگی شما را خواهد آورد (قسمتی از آیه 148 سوره بقره). و نیز گفتار خدا: «وَ لِکُل وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلیهَا؛ از برای هر موجود، وجهه ای است که خداوند آن وجهه را می کشد و هدایت و رهبری میکند و به هر جا بخواهد بر میگرداند» (قسمتی از آیه 148 سوره بقره).
و نیز اشاره به همین است گفتار خداوند تعالی : «مَا مِن دَآبةٍ إِلا هُوَ ءَاخِذُ بِنَاصِیَتِهَآ إِن رَبی عَلَی ' صِرَ'طٍ مُسْتَقِیمٍ؛ هیچ جنبنده ای نیست مگر آنکه خداوند پیشانی و مقدرات او را در دست دارد. و بدرستیکه پروردگار من در راه مستقیم است» (آیه 56 سوره هود).

و همانطور که ما روشن ساخته ایم ، تمام جواهر طبیعیه و موجوداتی که در عالم ماده هستند، همه جنبنده و دابه هستند، به علت همان حرکات ذاتیه و جوهریه که در آنهاست ؛ بنابراین خداوند مقدرات نفوس و طبایع آنها را بدست میگیرد و به سمت خود می کشد و جذب می نماید. و هر کس این گفتار ما را به خوبی دریابد و تحقیقاً بفهمد، به یقین میداند که تمام کائنات باید به خدا رجوع کنند؛ و مطلب بر او مشتبه نمی گردد. و اینست مقتضای حکمت و وفاء به وعد و وعید و لزوم مکافات در طبیعت و مجازات . و ما یک رساله جداگانه در این باب تألیف کرده ایم ، که در آن حشر جمیع موجودات عالم تکوین حتی جمادات و نباتات را بسوی خانه آخرت ، و حشر همه را بسوی خداوند تعالی ، با بیانات واضحه و قواعد صحیحه برهانیه اثبات کرده و مبرهن ساخته ایم .

مبنای آن «رسالة حَشْر» بر اینست که : تعطیل در عالم طبیعت نیست ، و در میان عالم خلقت ، ساکنی وجود ندارد، پس جمیع موجودات روبسوی غایت و مقصد مطلوب بوده و در حرکت هستند، الا آنکه حشر هر چیزی بسوی آن چیزیست که مناسب و مجانس با اوست . از برای انسان حشری است مناسب با او، و از برای شیاطین مناسب آنها، و از برای حیوانات مناسب با آنها، و از برای نباتات و جمادات بحسب آنها. همچنانکه خداوند تعالی درباره حشر افراد انسان میفرماید: «یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتقِینَ إِلَی الرحْمَـ'نِ وَفْدًا * وَ نَسُوقُ الْمُجْرِمِینَ إِلَی ' جَهَنمَ وِرْدًا. (آیه 85 و 86 سوره مریم)؛ «(روز قیامت ) روزی (است ) که ما مردمان متقی و پرهیزکار را بسوی خداوند رحمن مجتمعاً می بریم ، و مردمان مجرم و گناهکار را بسوی جهنم روانه می سازیم .»

و درباره حشر شیاطین فرموده است : فَوَ رَبکَ لَنَحْشُرَنهُمْ وَ الشیَـ'طِینَ؛ پس سوگند به پروردگار تو که ما این دسته از مردم و شیاطین را محشور می گردانیم » (قسمتی از آیه 68 سوره مریم).

و درباره حشر حیوانات فرموده است : «وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ؛ و در آن زمانی که حیوانات وحشی محشور می شوند» (آیه5 سوره تکویر) و نیز فرموده است : «وَالطیْرَ مَحْشُورَةً کُل لَهُ أَوابٌ؛ و پرندگان را گرد آوردیم که همه به سوی او باز می گشتند» (آیه 19 سوره ص).

و درباره حشر نبات فرموده است : «وَ النجْمُ وَ الشجَرُ یَسْجُدَانِ؛ و گیاه و درخت ، سجده خدا را می نمایند» (آیه 6 سوره رحمن) و نیز فرموده است : «وَ تَرَی الاْرْضَ هَامِدَةً فَإِذَآ أَنزَلْنَا عَلَیْهَا الْمَآءَ اهْتَزتْ وَ رَبَتْ وَ أَنـبَتَتْ مِن کُل زَوْجِ بَهِیجٍ. تا آنکه میفرماید: وَ أَن اللَهَ یَبْعَثُ مَن فِی الْقُبُورِ؛ و می بینی تو زمین را که به صورت خشک و بدون گیاه درآمده است ، و ما چون آب را بر آن فرود آوریم به حال اهتزاز و حرکت درآید و نمو کند و از هر نوع با طراوت و زیبا در آن بروید... و بدرستیکه خداوند افرادی را که در قبرها هستند مبعوث میکند» (آیه 5 تا 7 سوره حج).

و درباره حشر جمیع موجودات میفرماید: «وَ یَوْمَ نُسَیرُ الْجِبَالَ وَ تَرَی الاْرْضَ بَارِزَةً وَحَشَرنَـ'هُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا * وَ عُرِضُوا عَلَی ' رَبکَ صَفا؛ و در روزی که ما کوهها را به حرکت و سیر در می آوریم و می بینی تو زمین را روشن و ظاهر، و ما تمام افراد را محشور می سازیم و از یک نفر از آنها دریغ نمی کنیم ، و همه آنها بصورت صف کشیده بر پیشگاه پروردگارت عرضه می شوند» (آیه 47 و 48 سوره کهف) و نیز می فرماید: «إِنا نَحْنُ نَرِثُ الاْرْضَ وَ مَنْ عَلَیْهَا وَ إِلَیْنَا یُرْجَعُونَ؛ و بدرستیکه تحقیقاً ما خودمان زمین را با آن کسانی که بر روی آن هستند به ارث خواهیم برد، و بسوی ما بازگشت می کنند» (آیه 40 سوره مریم)، و نیز می فرماید: «کَمَا بَدَأْنَا´ أَولَ خَلْقٍ نُعِیدُهُ؛ و همچنانکه ما اول آفرینش را ایجاد و ابتدا کردیم ، دوباره آنرا بازگشت میدهیم» (قسمتی از آیه 104 سوره انبیاء).


طبقات پنجگانه موجودات ممکن و حشر آنها در کلام ملاصدرا
تبیین معاد موجودات بر حسب سلسله مراتب صوری عالم در حکمت متعالیه
حشر و معاد قوای نفسانی انسان از نظر ملاصدرا
حشر و شهادت جمادات در آیات قرآنی
حشر و معاد نباتات و جمادات از نظر ملاصدرا


کتاب معاد شناسی 6 صفحه 221 تا 227