معاد و حشر نفوس جزئیه که تدبیر موادی از این عالم را می کنند، و آن نفوس خیالیه هستند که به اجرام از قبیل دود یا آتش تعلق میگیرند مانند شیاطین و جنیان، و بعضی از صنوف انسان چون کفار منکر و سرسخت. فرق شیطان با انسان و حیوان اینست که انسان و حیوان لباس مادیش از زمین و خاک است، ولیکن شیاطین از آتشند، و جنیان از گاز و دود می باشند ولیکن نفس و جان دارند مثل اینکه ما بدن داریم و جان داریم. معاد آنها هم، کأنِ آتش و معدن و روح حرارت و گداختگی است.
در قرآن کریم داریم: «وَ مَن یَهْدِ اللَهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَن یُضْلِلْ فَلَن تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِیَآءَ مِن دُونِهِ وَ نَحْشُرُهُمْ یَوْمَ الْقِیَـ'مَةِ عَلَی ' وَجُوهِهِمْ عُمْیًا وَ بُکْمًا وَ صُما مَأْو'هُمْ جَهَنمُ کُلمَا خَبَتْ زِدْنَـ'هُمْ سَعِیرًا؛ کسی را که خداوند هدایت کند او راه یافته است، و کسانی را که گمراه کند دیگر غیر از خدا هیچ دوستان و اولیائی برای آنان نخواهی یافت. و در روز قیامت آنها را بر صورت و سیمایشان کور و کر و لال محشور خواهیم کرد؛ مأوی و مسکن آنان دوزخ است، و هر وقت آتشش بخواهد خاموش گردد، ما آتش آنان را افروخته تر میگردانیم» (اسراء/97). چون در دنیا بواسطه پند و اندرز گهگاهی نفس آنان میل به آرامش می نمود، که ناگهان دوباره به فتنه و فساد مشغول می شدند، و حقاً اگر توبه می نمودند آن آتش جهنم که خاموش می شد برای بار دیگر افروخته نمی گشت.
«وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِن وَ الاْءِنسِ؛ و هر آینه به تحقیق که ما خلق کردیم برای جهنم بسیاری از افراد جن و انس را» (آیه 179 سوره اعراف).
«أُولَـ'ئکَ الذِینَ حَق عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی ´ أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِنَ الْجِن وَ الاْءِنسِ؛ آنان کسانی هستند که در میان امت هائی که قبل از آنها از جن و انس آمده بودند و رفته بودند، گفتار و قول ضلالت (و عذاب) بر آنها محقق شد» (قسمتی از آیه 18 سوره احقاف).
«وَ لَـ'کِنْ حَق الْقَوْلُ مِنی لاَمْلاَن جَهَنمَ مِنَ الْجِنةِ وَ الناسِ أَجْمَعِینَ؛ ولیکن این گفتار از من به تحقیق پیوست که: جهنم را از طائفه جن و انسان پر خواهم نمود» (قسمتی از آیه 13 سوره سجده).
«وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنةُ إِنهُمْ لَمُحْضَرُونَ؛ و به تحقیق که طائفه جن میدانند که آنها در پیشگاه خداوند برای عرض و حساب حضور خواهند یافت» (قسمتی از آیه 158 سوره صافات).
«وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمِیعًا یَـ'مَعْشَرَ الْجِن قَدِ اسْتَکْثَرْتُم مِنَ الاْءِنسِ؛ و روزی میرسد که ما تمام مخلوقات را محشور می کنیم و به جن خطاب می کنیم که ای جماعت جن! شما در بسیاری از افراد انسان رغبت پیدا نمودید» (آیه 128 سوره انعام).
باری این بعضی از آیات قرآن کریم بود که دلالت بر حشر طائفه جن داشت، کما اینکه بعضی از آنها دلالت بر حشر طائفه انسان نیز داشت. و گفتیم که این افراد که به جهنم عرضه داشته میشوند، حشرشان در همان روح آتش و دخان خواهد بود.
حشر مقربین مخلصین و اصحاب یمین
همچنانکه افراد انسان که بهشتی هستند، حشرشان اگر از مقربین و مخلَصین باشند در روح اعظم، و اگر از متوسطین و أصحاب الیمین باشند در بهشت و لذائذ آن خواهد بود. همچنانکه راجع به این افراد انسان وارد است: «وَ للاْخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجَـ'تٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلاً؛ و هر آینه آخرت درجاتش بزرگ تر و فضیلتش بیشتر است» (قسمتی از آیه 21 سوره اسراء). و آنان در عالم ملکات و صفات خود مخلد و جاویدانند و پیوسته از آن صفات و ملکات محظوظ و متنعم می شوند؛ چنانچه فرماید: «وَ بَشرِ الذِینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصـ'لِحَـ'تِ أَن لَهُمْ جَنـ'تٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الاْنْهَـ'رُ کُلمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَـ'ذَا الذِی رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَ أُتُوا بِهِ مُتَشَـ'بِهًا وَ لَهُمْ فِیهَآ أَزْوَ ' جٌ مُطَهرَةٌ وَ هُمْ فِیهَا خَـ'لِدُونَ؛ و بشارت بده به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام میدهند که برای آنهاست باغهائی که از درختان سر بهم آورده پوشیده شده و در زمین آن نهرهائی جاری است، و هر چه از ثمرات آن به عنوان روزی به آنان برسد میگویند: این همان چیزیست که به عنوان روزی قبلاً به ما رسیده است، و مشابهات آن به آنها داده شده است، و از برای آنان در آن باغها جفت هائیست پاک و پاکیزه، و در آنجا جاودانه زیست می نمایند» (آیه 25 سوره بقره).
معاد و حشر همه موجودات از نظر ملاصدرا
کتاب معادشناسی 6 صفحه 240 تا 243
