با بررسی آیات و روایات متعدد، میتوان ویژگی های زیر را برای فرشتگان برشمرد:
1 . موجودات شریف و ارزشمندی هستند كه واسطه بین خداوند متعال و عالم محسوس به شمار می آیند و در همه حوادث بزرگ و كوچك جهان نقش دارند;
بر هر امری با توجه به ابعاد و جنبه های مختلف آن یك یا چند فرشته گمارده شده است، نقش فرشتگان در حوادث و جریانها، اجرای فرمان الهی و تثبیت آن در جایگاه ویژهاش است . قرآن كریم در این باره میفرماید: لا یسبقونه بالقول و هم بامره یعملون;
(1) آنها در هیچ سخنی بر خداوند پیشی نمیگیرند و مطیع امر خداوندند .¯
2 . در فرشتگان سركشی و نافرمانی وجود ندارد; چون ارادهای مستقل از اراده خداوند ندارند تا چیزی خلاف خواست او بخواهند . قرآن در این مورد میفرماید:
لا یعصون الله ما امرهم و یفعلون ما یؤمرون; (2) فرمان خداوند را مخالفت نمی كنند و امر او را اطاعت میكنند .¯
3 . فرشتگان، با وجود فراوانی و كثرت، از نظر مقام و درجه مختلفند . برخی برتر از برخی دیگرند و عدهای فرمانده و عدهای فرمانبردارند . آن كه فرمانده استبه امر الاهی امر میكند و فرمان میدهد و آن كه فرمانبر است نیز به دستور الاهی مطیع و فرمانبردار است و همگی در این ویژگی كه از خود اراده و اختیاری ندارند،
مشتركند; چنان كه قرآن میفرماید:
و ما منا الا و له مقام معلوم; (3) هر كدام از ما فرشتگان دارای رتبه و جایگاه معین و مشخصی است .¯
4 . چون كارهای فرشتگان به امر خداوند و اراده او است و خداوند در همه امورش غالب و چیره است - و الله غالب علی امره; (4) خداوند بر كارش مسلط و چیره است - و هیچ چیز در آسمانها و زمین او را عاجز و مغلوب نمیسازد، (5) فرشتگان نیز كه فرمانبرداران حق بوده، اراده و خواستی جز اراده و خواست او ندارند و همواره چیره و پیروزند. (6)
در مورد فطرس كه یكی از فرشتگان الهی است، روایات متعددی داریم كه مضمون و محتوای آنها یكسان است . در روایتی میخوانیم: فطرس فرشتهای بود كه گردا گرد عرش الهی در گردش بود و درباره دستوری از اوامر خداوند كوتاهی و سستی ورزید . بالش به كیفر این نافرمانی چیده شد و به یكی از جزیرهها تبعید گردید . هنگامی كه امام حسین (ع) متولد شد، جبریل (ع) برای عرض تبریك به پیامبر (ص) به سوی زمین فرود آمد و در راه با فطرس دیدار كرد . جبریل (ع) به وی پیشنهاد كرد، برای عرض تبریك و تهنیت، با او نزد پیامبر (ص) برود . هنگامی كه جبریل (ع) او را به حضور پیامبر (ص) برد، به امر پیامبر (ص)، بالش را به بدن پاك امام حسین (ع) مالید و سلامتش را باز یافت . (7)
عدهای از بزرگان معتقدند، داستان فطرس با آیات صریح قرآن كه ویژگیهای فرشتگان را برشمرده، آنها را بندگان مطیع و كریم و شایسته خداوند معرفی میكند و از هر نوع سرپیچی و نافرمانی پیراسته میداند، سازگاری ندارد; پس باید این گونه روایات را نادرستشماریم; و به فرض درستیشان، بدان سبب كه نكتهای فراتر از ادراك ما دارند، باید علمش را به اهلش یعنی اولیای برگزیده الهی واگذاریم و خود را در فهم آن ناتوان بدانیم .
در مقابل عدهای بر این باورند كه فرشتگان اصناف و درجههای گوناگون دارند . گروهی مقربند و گروهی در درجه پایینتر جای گرفتهاند . آیاتی كه هر گونه نافرمانی و سرپیچی را از فرشتگان نفی میكنند، به فرشتگان مقرب مربوط است . فطرس از فرشتگان مقرب نبود تا از هر نوع سركشی پیراسته باشد;
به ویژه آن كه تخلف و سرپیچی فطرس در برخی روایات كندی و سستی ورزیدن خوانده شده كه نوعی ترك اولی است نه گناه . چنان كه پیامبران (ع) نیز درجات مختلف دارند:
تلك الرسل فضلنا بعضهم علی بعض; (8) بعضی پیامبران را بر بعضی برتری بخشیدیم .¯
عدهای از انبیاء ترك اولی داشتند; ولی جمعی مانند پیامبر بزرگوار اسلام (ص) و خاندان پاكش جز اراده الاهی ارادهای نداشتند و حتی از ترك اولی نیز پیراسته بودند .
پی نوشت
1 . انبیا (21): 27 .
2 . تحریم (66): 6 .
3 . صافات (37): 164 .
4 . یوسف (12): 21 .
5 . فاطر (35): 44 .
6 . ر . ك: المیزان، ج17، ص12، ذیل آیه اول سوره فاطر .
7 . ر . ك: سفینه البحار، شیخ عباس قمی (ره)، ج3، ص930; بحارالانوار، ج26، ص340، روایت 10 و ج43، ص243، روایت 8 و ج4، ص182، روایت 7 .
8 . بقره (2): 253 .
پرسمان شماره 7
