طرح‌هایی بر اساس عدد هشت
۱- هشت‌ضلعی (OCTOGONE/ octagone)در سنت مسیحی، هشت و هشت ضلعی نمایان‌گر رستاخیز و نوزایی است، چرا که مسیح ۸ روز پس از ورود به اورشلیم از گور بر خاست. بنابراین عدد ۸ تبدیل به نمادهای غسل تعمید و به معنی نوزایی معنوی یک فرد شد و بسیاری از ظروف آب تعمیدی baptisteries و baptimal هشت ضلعی هستند.
“حوضچه یا لگن غسل تعمید اغلب به‌شکل هشت‌ضلعی ساخته می‌شود و یا بر روی هشت ستون قرار میگیرد. شکل هشت‌ضلعی نماد رستاخیز است، درحالی که شش‌ضلعی نشانه مرگ است. بنابر نمادپردازی مسیحیِ «آمبروسیوس» قدیس [از آباء کلیسا ۳۹۷-۳۴۰ م.]، هشت‌ضلعی که از نمادهای عهد باستان به ارث رسیده است، یادآور زندگی ابدی است و وقتی نومذهب در حوضچه‌ی تعمید غسل می‌کند، به آن نایل می‌شود (BRIL, 208). از سوی دیگر طرح هشت‌ضلعی خود حوضچه، که گاه به این صورت ساخته می‌شود، بر وجه دیگر غسل تعمید تأکید دارد و آن کفن کردن و پوشاندن گناهان شخص در گورش و مقدمه‌ای برای تولد دوباره‌ی او به‌صورت یک موجود وارسته است.”
۲- هشت در «ای‌چینگ»
می‌گویند قدمت «ای‌چینگ» I Ching به پنج هزار سال قبل برمی‌گردد و یکی از کتاب‌هایی است که تاریخ افکار و فلسفه‌ی چینیان را به ما می‌شناساند. «ای چینگ» که با ترجمه‌های «کتاب تحولات» یا «کتاب تقدیرات» معرفی شده است، با دو عبارت «یین» و «یانگ» و ارتباط بین آن‌ها معنا می‌یابد. شخصی به نام «ون دانگ» این کتاب عجیب را در زندان به رشته‌ی تحریر درآورد و بعدها شخصی به نام «کونگ چی یو» که ما او را به اسم «کنفوسیوس» می‌شناسیم، آن را به تعالی رساند. مفاهیم عمیقی که در این علم وجود دارد باعث شده است که «کارل گوستاو یونگ» روانشناس سوئیسی، تحقیقات وسیعی را در مورد آن انجام دهد. از طرفی هر دو شاخه‌ی اصلی فلسفه‌ی چینی تائوئیسم و کنفوسیوسیسم، در همین کتاب «ای چینگ» ریشه دارند. اساس این کتاب بر روی فرضیه‌ی وحدت انسان و جهان است و وجود یک جفت اصلی متضاد و در عین حال مکمل یکدیگر به نام «یین» و «یانگ» را بیان می‌دارد.
“«یین» (- -) نماد زمین، منفی، منفعل، مونث، دریافت‌کننده، پایین، شمال، ماده، تاریکی، شب، سرما، نرمی، خیس، زمستان، سایه و … است.
«یانگ» (__) نماد آسمان، مثبت، فعال، مذکر، خلاق، بالا، جنوب، روح، روشنی، روز، گرما، سختی، خشک، تابستان، تابش، آفتاب و … است.
تائوئیسم‌ها باور داشتند که نوعی انرژی به نام «چی» وجود دارد که بی‌وقفه میان این دو قطب (یین و یانگ) جریان دارد. همه چیز در میان این دو قطب در حال چرخش بی‌وقفه است.
خط‌های «یین» و «یانگ» می‌توانند با هم ترکیب شوند و «سه خطی»هایی را به وجود بیاورند که هر کدام تفسیر ویژه‌ی مربوط به خود را دارند. «سه‌خطی»ها نماد کهن چینینان است که روی بیشتر آثار هنری و صنایع دستی آنان دیده می‌شود. این «سه‌خطی»ها و معنای آن، اساس شکل‌گیری «آی چینگ» است.”
جدول سه‌خطی‌ها و معنای آن‌ها، تصویر برگرفته از کتاب “آی چینگ، اثر ریچارد کریز، ترجمه‌ی فرشید قهرمانی”
از ترکیب یین و یانگ، شش‌خطی‌هایی که تعدادشان ۶۴ است به وجود می‌آید. این ۶۴ شش خطی را در یک دایره بیرونی و یک مربع درونی می‌چینند و به این ترتیب شکلی از جهان اکبر و جهان اصغر (عالم درون و بیرون) را به وجود می‌آورند.
۳- عدد هشت در طرح «پاکوا» Pa Kua
عدد هشت در طرح «پاکوا» حضور بارزی دارد. “«پاکوا» طرحی است که هشت سه خطی و جفت‌های متضاد را نشان می‌دهد که معمولا در دایره قرار گرفته‌اند و محیط آن نماد زمان و فضاست.” پاکوا یک دانش قدیمی است که از دیرزمان برای تغییر حالت‌های روحی در زندگی روزمره کاربرد داشته است و امروزه نیز این روش‌ها در علوم مختلف آموزش داده می‌شود. Pa در زبان چینی به معنای «هشت» و Kua به معنای «تغییر» است.
طرح پاکوا
عدد هشت در رسم‌الخط انگلیسی به شکل (۸) است، شکلی که تصویر مشهور “دو مار به هم پیچیده به دور چوب (عصا / درخت غار یا زیتون)” را تداعی می‌کند. از آن‌جا که عدد هشت، رقم موزونی و هماهنگی کیهان به شمار می‌رود با این تصویر و مفهوم آن که در زیر توضیحش را می‌آوریم، در ارتباط است:
“تصویر دو مار به هم پیچیده دور چوبی قائم، یکی از کهن‌ترین رمزهای جهان است و تقریباً در همه تمدن‌های باستانی وجود دارد. دو مار به هم پیچیده در وهله نخست، نماد تعادل اضداد و دو قطب زندگی و مرگ است. این رمز، رمز سلامتی است.”
“نزاع دو جانور، نمایشگر قدرت‌های دو سراگرای مار، یعنی قوای سودمند و زیان‌بخش یا سعد و نحس است و هماهنگی قوای پویا و متحرک و متضاد، از جمع و پیوند آن‌ها ناشی می‌شود.”
“عصا یا درختی که دو مار به دورش پیچیده‌اند، در بعضی از سنن، نمودار محور جهان و واسطه میان زمین و آسمان است.” “دو مار به هم پیچیده در هند، تصویر درخت مقدّس هندوان است.”
“دو مار به هم پیچیده دور عصا در سراسر جهان به عنوان علامت حرفه پزشکی برگزیده شده و تعادل و توارن روان و تن را نمایش می‌دهد.”
Caducee برگرفته از کتاب «رمزهای زنده جان»، (از روی نقاشی به قلم Holbein 1593). این شکل همچنین بی‌شباهت به شکل DNA نیست.
۵- هشت در شطرنجتعداد خانه‌های شطرنج، ۶۴ و به صورت خانه‌های ۸*۸ است. پیاده یا سرباز در میدان شطرنج، مردان منظمی هستند که می‌کوشند در طی هفت مرحله راز آشنایی برای رسیدن به خانه هشتم که هدف رازآموز است، صفحه را که نمادی از جهان پیرامون (سیاه و سفید صفحه شطرنج نمادی از تاریکی و روشنایی، بدی‌ها و خوبی‌ها، غم‌ها و شادی‌هاست) است، بپیمایند. لازم به ذکر است که وقتی سرباز هفت خانه یا هفت مرحله را پیمود می‌تواند به وزیر که خود نمادی از انسان است و بیشترین قدرت حرکتی را دارد، تبدیل شود.
۶- دو مربع متقاطع
این نماد را بر روی بناها و در طرح‌‌ها و نقوش ایرانی ـ اسلامی با عنوان شمسه هشت‌پر، مشاهده می‌کنیم.
دو مربع روی هم قرار گرفته، نماد “هشت گذرگاه بهشت” را تداعی می‌کند و مصریان از روزگاران باستان آن را مورد استفاده قرار می‌دادند.
۷- مکعب
“مکعب نماد ثبات و پایداری است و برخلاف آن، کره ناپایدار است. در هنر غرب، تکیه‌گاه ایمان (faith) است “ “چون شش سطح دارد نمایان‌گر کمال است.” مکعب همانند قانون بی‌عیب است. در معماری سنتی به عنوان سنگ شالوده بنا در بخش زیرین ساختمان به کار می‌رفت.
“در مفهوم عرفانی، مکعب به عنوان نماد فرزانگی، حقیقت و کمال محسوب می‌شود. چنان‌چه در مکاشفات یوحنا وعده داده شده، مکعب الگوی اورشلیم آینده است که در سه بعد خود مساوی است.”
در اسلام، کعبه به شکل مکعب است و “از شواهد برمی‌آید که کعبه زمانی به عنوان نماد کمال لحاظ می‌شده است و تصویر ابدیت بود.” مایایی‌ها معتقدند که درخت حیات از مرکز مکعب می‌روید. عبری‌ها آن را قدس‌الاقداس می‌دانند.
۸- ماندالا
ماندالا نماد “عالم اصغر” و “از کلمه سانسکریت به معنای دایره است. اساس این شکل عبارت است از یک دایره که مربعی با چهار در را در بر میگیرد و هر کدام از درها، در وسط هر ضلعی است که در مقابل یکی از چهار جهت اصلی قرار گرفته‌اند.”
“ماندالا بر پایه مربع‌های ۸ در ۸ ساخته می‌شود که مظهر جهان ملکوتی بر روی زمین است یا بر پایه مربع‌های ۹ در ۹ قرار دارد که به کیهان منجر می‌شود یا عالم را محصور می‌کند.”
طرح‌های ماندالایی به صورت گل، صلیب یا چرخ است. ماندالا به مفهوم «نقش جهان» در انواع و اقسام گوناگون جلوه می‌کند.
نقش ماندالا در خاور دور و کشورهایی همچون “هندوستان، چین، ژاپن و اندونزی یافت می‌شود ولی محل اصلی آن در میان لامایی‌های تبت بوده است.”
“طرح اصلی استوپا و پاگودا (معابدی که مربوط به ادیان تائویی و بودایی می‌شوند) از الگوی ماندالا تبعیت می‌کند.” “معابد هندو هم به شکل ماندالا ساخته می‌شوند و نماد عالم با همه‌ی سطوح مختلف آن است و دروازه یا درهایی در چهار جهت اصلی دارند.”
“در وسط ماندالا ، معمولاً تصویر یک فرد مقدّس یا یک بودا یا “بودهی ستوه” BODHISATTVA)) قرار دارد.”
“دایره ماندالا به هنگام برگزاری مراسم رازآموزی که آیین‌های مختلفی را در بر میگیرد، بر زمین ترسیم می‌شود. خطوط و تصاویر گوناگون را با بندهایی آغشته به گرد برنج، به رنگ‌های مختلف، رسم می‌کنند، این رنگ‌های گوناگون بر معانی نمادین بخش‌های مختلف ماندالا دلالت دارد.
درهای ماندالا با دوایر و گل‌های نیلوفر ترسیم می‌شوند، درهای حصار خارجی، نگاهبانان یا برج‌های محافظ دارند و تصاویر و نمادهای الهی در درون ماندالا نقش شده‌اند. رازآموز به تدریج وارد مناطق این فضای قدسی می‌شود و از بخش‌های عدیده که با مراحل رازآموزی و مراحل گوناگون سیر و سلوک معنوی تطبیق می‌کنند، یکی پس از دیگری عبور می‌کند و تا مرکز قدسی که نماد قلب جهان و اقامت‌گاه رمزی خدایان است، پیش می‌رود.”
“ماندالا الگوی هستی و نظامی است که بر مبنای تجسم مکاشفه‌ای استوار است، یک انگاره کیهانی که از فضای مقدّس عبور می‌کند و به مرکز قدسی رسوخ می‌کند. ماندالا از نظر کیفی مظهر روح و از نظر کمی مظهر هستی است.”
“مطلبی درباره ماندالاها از سده‌های دوازدهم باقی مانده است که نشان می‌دهد میان سده‌های ششم و دوازدهم، تعداد زیادی از آن‌ها ساخته می‌شده و این سنتی هنرمندانه بوده است.”
در عرفان قرون وسطای غرب نیز ماندالا نمایان می‌شود و بیشتر ماندالاهای مسیحی در مرکز یک دایره قرار دارند و چهار تن از حواریون را در چهار جهت فضا نشان می‌دهند.
خانه کعبه که در میان مسلمانان مرکز عالم محسوب می‌شود یک ماندالای زنده است، که در مرکزیت خود، کعبه را به عنوان نمادی از تجسم الهی تداعی می‌کند و دوایر متحدالمرکز پیرامون آن، همچون نمادی از گردش آسمان به دور مرکز عالم است.
آرش نورآقایی
منابع:- کریز، ریچارد، آی چینگ، ترجمه‌ی فرشید قهرمانی، تهران، کتاب آوند دانش، ۱۳۸۲/
- شوالیه، ژان و برگر آلن.فرهنگ نمادها، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، ویراستار فنی علیرضا سید احمدیان، تهران، انتشارات جیحون، ۱۳۸۲
- هال، جیمز. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه دکتر رقیه بهزادی، موسسه فرهنگ معاصر، ۱۳۸۳
- دو بوکور مونیک، رمزهای زنده جان، ترجمه جلال ستاری، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۳
- کوپر،جی.سی. فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران، فرشاد،
