کافه تلخ

۱۳۸۹ آبان ۲۹, شنبه

اپوخه (تعليق) epoché






هوسرل ادراک عوام الناس را وضع طبیعی می­نامد.
این اعتقاد که ذهن در جهان، مثل چیزی در یک ظرف است؛ یا مثل چیزی در میان چیزهای دیگر است، بدون اینکه نقشی داشته باشد؛ باوری ناشی از رویکرد طبیعی است، خواه دارنده­ی این اعتقاد، فردی عادی باشد یا دانشمند.[1] رویکرد طبیعی، متضمن تز یا عقیده­ای ضمنی است که طبق آن من جهان را آنجا می­یابم، و به مثابه موجود می­پذیرم.[2] از نظر هوسرل، فیلسوف بایستی این رویکرد را رها کند و به رویکرد فلسفی وارد شود.
در این رویکرد، از هر گونه حکمی راجع به جهان طبیعی خودداری می­شود و جهان طبیعی به حال «تعلیق» در ­آورده می­شود و عالم به «من»، «تقلیل» داده می شود، و سرانجام «من محض» یا «من استعلایی» است که سازنده کل جهان می­شود.
«تقلیل»[3] روش فلسفه­‌ی پدیده شناسی[پدیدارشناسیphenomenology/] است، که البته این روش صرفاً روش نیست بلکه چیزی است که از این علم، انفکاک‌­ناپذیر است. تقلیل، به معنای شکّاک یا سوفسطی بودن نیست، بلکه خودداری از حکم در حوزه­ای خاص است. هوسرل می­گوید:
من این «جهان» را همچون یک سوفیست، نفی نمی­کنم؛ در وجود واقعی­اش همچون یک شکاک، تردید نمی­کنم؛ بلکه اپوخه­‌ی «پدیده‌شناسی» را اعمال می­‌کنم، که مرا مطلقاً از هر گونه حکمی راجع به وجود واقعیِ مکانی زمانی، باز می­دارد.[4]
تقلیل پدیده­‌شناختی،[5] نخستین حرکت پدیده­‌شناختی است، که هوسرل، آن را بین الهلالین[6] نهادن، یا تعلیق [= epoché] نیز می­نامد.
تعلیق پدیدارشناختی، از پذیرش جهان عینی به مثابه موجود، باز می­دارد، و بدین وسیله این جهان را به طور کامل، از حوزه داوری باز می­دارد.[7]
البته تعلیق، صرفاً امری سلبی نیست بلکه به گفته هوسرل، اپوخه آنچه را که طرد می­کند، حفظ می­کند. روشن شدن این امر با تبیین معنای «تقویم» میسر می­شود، که حفظ کردن، همان تقویم کردن است و طرد کردن همان آزادسازی دهندگیِ ریشه­ای این سوژه­ی معنا بخش.[8]
در این اثنا (هنگام اپوخه) جهانِ تجربه شده در این زندگیِ متأملانه فهم شده، به هستی برای من (به شیوه­ای معین) ادامه می­دهد، «تجربه شده» همچون قبل، و دقیقاً با محتوایی که در هر زمان جزئی دارد. آن به ظهور کردن ادامه می­دهد، همچنانکه قبلاً ظاهر می­شد؛ تنها تفاوت این است که من، به مثابه متأمِّل به نحو فلسفی، دیگر عملاً اعتقاد طبیعی به وجود گنجانیده شده در تجربه کردن جهان را ندارم (نمی­پذیرم) - هر چند که آن اعتقاد نیز هنوز وجود دارد و با لحاظ توجه کننده­ی من درک م‌ی­شود.[9] (تأکید از نگارنده این سطور است.)
با انجام اپوخه، اعیان خارجی، کنار نهاده می­شوند. کنار رفتن [مثلاً] درخت بیرونی، نتیجه­ی اپوخه است. وقتی حکم را عزل کنیم، دیگر نمی­‌توانیم بگوییم که آن درخت آن­جا هست. وجود خارجیِ آن مستلزم حکم به بودِ آن است. این حکم که برود، آنچه به بداهت می­ماند نمودِ آن، پدیدار آن، یا به بیانی دیگر، درخت ادراک شده است.[10] درختی که در ذهن من است همان صفات و ویژگیهای درخت بیرونی را دارد. ما فقط از حکم به وجود خارجی آن، که در معرض کون و فساد و تغییر و سوختن و غیره است، پرهیز کرده­ایم تا به ماهیت آن نزدیک شویم و از آنجا درخت را ادراک کنیم. برای چنین مقصودی اصلاً با درخت یا هر چیز دیگری به این اعتبار که جدا از توجه و آگاهی ما، مثلاً در باغ آلبالو قرار دارد، سروکار نداریم [حیث التفاتی یا قصدیت در فلسفه هوسرل].[11]

تقلیل، یک نظریه یا ادعا نیست، یک روال است؛ چیزی نیست که هوسرل از ما می­خواهد باور کنیم، کاری است که می­خواهد انجام دهیم.[12] در اثر این تقلیل (اپوخه)، جهان پیرامون، دیگر صرفاً موجود نیست، بلکه «پدیده­ی وجود» است.[13] تقلیل پدیده­‌شناختی، شامل «من طبیعی» هم می­شود، و لذاست که هوسرل بر دکارت، خرده می­گیرد که چرا اگوی مستفاد از قضیه کوگیتو را به جوهری اندیشنده تبدیل می­‌کند. [14] «دکارت، درنیافت که اگر اگو امری واقعی است باید همانند باقی جهان مشمول شک یا اپوخه قرار گرفته و اگوی اندیشنده­ای که باقی مانده است نمی­تواند قطعه­[ای] از جهان طبیعی باشد. پس، از نظر هوسرل، اپوخه­‌ی کلی پدیده‌شناسی، من طبیعی را نیز همانند بقیه­‌ی جهان طبیعی بین الهلالین می­‌گذارد و آنچه باقی می‌­ماند منی محض و استعلایی است.»[15]


مراحل اساسی تقلیل

1) تقلیل اَیدتیک (ماهوی)

در این مرحله­ی تقلیل، فعلیت اشیاء و تاریخ آنها را کنار می­گذاریم، و به آنها فقط به مثابه اَیدوس[16] یا ماهیت می­نگریم. لذاست که پدیده ­شناسی علمی اَیدتیک (ماهوی) است، البته از نوعی خاص.
علوم اَیدتیک، علومی هستند که موضوع آنها نه اعیان واقعی بلکه اعیان و حقایق مثالی است. مثلاً منطق و علوم ریاضی نظیر حساب و هندسه به مثابه علوم اَیدتیک، با اعیان و اشکال انضمامی سروکار ندارند بلکه با ماهیت آنها، مثال آنها، تعریف آنها و خلاصه با «اَیدوس» آنها سروکار دارند.[17] عمل مبنایی فرجامین برای هندسه­دان، نه تجربه، بلکه شهود ماهیات است.[18] مراد از این شهود، «تجربه شخصی» از داده­ها (فاکت­ها) یا حضور بی واسطه­ی آنها برای آگاهی است.[19]
لازم به توضیح است که پدیده­‌شناسی هر چند در علم ماهوی بودنش با منطق و ریاضیات، مشترک است اما نمی­تواند روش استنتاجی آنها را اخذ کند، و روش آن صرفاً شهودی و توصیفی است.
تبدیل اعیان به پدیده­های محض یا اَیدوس، با روشی انجام می­‌گیرد که هوسرل آن را «تغییر خیالی» یا «تغییر آزادانه» می­نامد. در مقابلِ هر عملی که وجود بالفعلی را وضع می­کند (مثلاً یک درخت واقعی) می­توان تخیل متناظر با آن (همان درخت در خیال) را قرار داد، و با تغییر آزادانه­ی تخیل و متعلق آن و با حذف هر گونه خصلت دنیایی از آن، قلمرو روح یا ذهنیت محض را آشکار ساخت. روش تغییر خیالی بر دو عنصر تخیل، یعنی تعدیل کلی نحوه­های مختلف اعمال آگاهی، و تکرار، یعنی امکان تأمل مکرر بر ساخت­های تکرار شونده­ی آگاهی، استوار است.[20]
به درستی می­توان گفت: 
«تخیل»[21] عنصر حیاتی پدیده­شناسی و هر علم اَیدتیک دیگر است، و تخیل، منبعی است که شناخت «حقایق سرمدی»[22] از آن سیراب می­شود.[23]
برای اینکه موجودی بتواند در تشکیل ایده­های کلی یا مثال (ایده­آسیون) شرکت کند، تقلیل اَیدتیک ضروری است. در میان همه­ی تغیرات ممکن، باید مشخص شود که حداقل شروط لازم برای ممکن بودن تصور یا تخیل کردن آن کدام­اند و تغییر کدام خصلت به تغییر شیء متخیل منجر نمی­شود. آنگاه آن عنصرِ غیر قابل تغییر، همان ماهیت شیء محسوب می­شود.[24]
محصل کلام در تقلیل اَیدتیک، این است که اشیاء واقعیِ خارجی، به مثال ذهنی، صورت و ماهیتشان، فروکاسته می­شوند؛ و لذا ما ماهیت شیء را بشخصه، شهود می­کنیم و از شیء عینیِ خارجی گسسته می­شویم.


2) تقلیل پدیده‌­شناختی (به معنای خاص)

کلیتهای محضی که در مرحله­ی تقلیل ماهوی در اثر تغییر خیالی شکل می­گیرند، هنوز به هیچ وجه کاملاً محض به معنای پدیده­شناختی آن نیستند. زیرا گر چه رابطه­ی آنها با واقعیتِ فاکتی گسسته شده است اما به طور کامل از جهان تجربه جدا نشده­اند، زیرا هنوز به اَعمال وضع کننده­ی متعلق به موجودات امکانی، یعنی به فاعلان تغییرات خیالی به مثابه انسانهای واقعی و طبیعی، وابسته­اند، در حالی که ایدوس محض باید کاملاً از هر گونه پیوندی با امر واقع، حتی در صورت انسانی آن بری باشد. بنابراین، هوسرل آخرین گام تقلیل اَیدتیک را - که ما را به تقلیل پدیده­شناختی به معنای صحیح کلمه هدایت می­کند، - بر می­دارد.[25]
به مثابه بخشی از روش برای مشخص کردن حقایقی که بناست در کتاب رسمی پدیده­شناسی وارد شوند، - که ما در حال آغازیدن آنیم، - ما برای خویش یک معیار[26] تقلیل پدیده­شناختی را تجویز می­کنیم، که ملازم هستی واقعی تجربی است و ما را از وارد کردن هر گزاره­ای که آشکارا یا پنهان، حاوی این گونه موضعهای طبیعی است، باز می­دارد.[27] (تأکیدها از نگارنده این سطور است.)
چنانکه مشاهده می­شود، هوسرل، هستی واقعی تجربی ما را نیز در دائره­ی پدیده­‌شناسی قرار می­دهد، و لذا نفس یا من دکارتی نیز به حال تعلیق در می­آید. با تقلیل اگوی طبیعی، اگو به کلی از میان برداشته نمی­شود، بلکه آنچه به دست می­آید، اگوی محض یا اگوی «بی علاقه»ی پدیده­‌شناختی است که از کلیه­ی علائق طبیعی فارغ شده است و صرفاً خواهان «دیدن و توصیف کردن» است. منِ پدیده­‌شناختی به مثابه «اَیدوس اگو» مشاهده‌­گر و توصیف کننده­ی بی علاقه و محض پدیده­هاست. با انجام این دو تقلیل، پدیده­ی پالایش یافته در مقابلِ نگاه محضِ منِ محض و پالایش یافته قرار می­گیرد.[28]
می­توان گفت که اپوخه، روشی بنیادین و کلی است که من به وسیله آن خودم را به نحو محض درک می­کنم: به مثابه اگو، و با حیات آگاه محض خودم، که در آن و به وسیله­‌ی آن، تمام جهان ابژکتیو، برای من وجود دارد و دقیقاً چنان است که برای من است.[29]
بنابراین، مرحله­‌ی اول و دوم تقلیل، در بردارنده­ی دو قطب آگاهی­‌اند: 
قطب ابژکتیو (یعنی قطب متعلقات مثالی و ماهوی اگو] و قطب سوبژکتیو [یعنی قطب اگوی محض)، که به نحو همبسته و متضایف می­شوند. شاید بتوان گفت که در هر دو مرحله، سلب و ایجاب­‌هایی است. در مرحله تقلیل اید تیک، سلب جهان طبیعی خارجی و ایجاب جهان مثالی و ماهوی است؛ در مرحله­ی تقلیل پدیده­ شناختی، سلب اگوی طبیعی و ایجاب اگوی محض و استعلایی است.
البته بیان مذکور را جهت تقریب به ذهن باید فرض کرد، چرا که اپوخه، در واقع، سلب نیست، بلکه تعلیق و عدم الحکم است. «هوسرل می­گوید از صدور هر حکمی به ایجاب یا به سلب در مورد جهان و ما فیه بپرهیز و تنها به آنچه خود بی­واسطه در وجدانت حاضر است اطمینان کن.»[30]
«بدین ترتیب کل حیات آگاهی، قطب اگو، اعمال اگو و قطب اوبژه­های اگو به قلمرو غیر زمانی امکان­های محض تبدیل می­شوند و این قلمرو به دست آمده از تقلیل اَیدتیک منبع یقینی قطعی است که باید بنیان هرگونه معرفت را فراهم کند. از نظر هوسرل این همان راهی است که به تحقق راستین آرمان دکارتی منتهی می­شود.»[31]


نویسنده : عقيل فولادي





[1] . دارتیگ، آندره، پدیدارشناسی چیست؟، ترجمه­ی محمود نوالی، تهران، سمت، 1373، چاپ دوم، ص 24.
[2]. لیوتار، ژان فرانسوا، پدیده­شناسی، ترجمه­ی عبدالکریم رشیدیان، تهران: نشر نی، 1375، ص 25.­
[3]. لازم به یادآوری است که reduction در پدیده­شناسی که معادل «تقلیل» در فارسی است، با Reductionism در فلسفه­ی ذهن که معادل «تحویل­گرایی» است، به کلی متفاوت است.
[4]. Husserl, Edmund, Ideas Pertaining to a Pure Phenomenology and to a Phenomenological Philosophy, First Book, translated by F. Kersten, Netherlands: Martinus Nijhoff Publishers, 1983, p. 61 [56].
[5] . phenomenological reduction
[6] . bracketing
[7]. Husserl, Edmund, Cartesian Meditations, An introduction to phenomenology, translated by Dorion Cairns, Netherlands, Martinus Nijhoff Publishers, Seventh impression,1982, p. 25.
[8] . رشیدیان، عبدالکریم، هوسرل در متن آثارش، تهران: نشر نی، 1384، ص 173.
[9] . Husserl, Edmund, Cartesian Meditations, 1982, pp. 19-20. [59]
[10]. جمادی، سیاوش، زمانه و زمینه پدیدارشناسی: جستاری در زندگی و اندیشه های هوسرل و هایدگر، تهران: ققنوس، 1385، ص 106.
[11] . همان، صص 106-107.
[12] . بل، دیوید، اندیشه­های هوسرل، ترجمه­ی فریدون فاطمی، نشر مرکز، 1376، ص 283.
[13] . لیوتار، ژان فرانسوا، همان، ص 28.
[14] . Husserl, Edmund, Cartesian Meditations, 1982, p. 24. [63]
[15] . رشیدیان، عبدالکریم، 1384، ص 179.
[16] . eidos
[17] . رشیدیان، عبدالکریم، 1384، ص 182.
[18] . Husserl, Edmund, 1983, p. 16 [17].
[19] . رشیدیان، عبدالکریم، 1384، ص 192.
[20] . رشیدیان، عبدالکریم، 1384، ص 189.
[21] . Fiktion/ feigning
[22] . eternal truths
[23] . Husserl, Edmund, 1983, p. 160 [132].
[24] . رشیدیان، عبدالکریم، 1384، ص 191.
[25] . رشیدیان، عبدالکریم، 1384، صص 192-193.
[26] . norm
[27] . Husserl, Edmund, 1983, p. 149 [122].
[28] . رشیدیان، عبدالکریم، 1384، ص 195.
[29] . Husserl, Edmund, Cartesian Meditations, 1982, p. 21.
[30] . جمادی، سیاوش، همان، ص 106.
[31] . رشیدیان، عبدالکریم، 1384، صص 202-201.